Józef Czapski
Po sformowaniu Armii Polskiej w ZSRS jej dowódca, gen. Władysław Anders, powierzył rotmistrzowi Józefowi Czapskiemu, więzionemu wcześniej w obozie NKWD w Starobielsku, zadanie odnalezienia zaginionych kolegów.
Józef Czapski był jeńcem w obozie w Starobielsku do wiosny 1940 r. 395 jeńców przeniesiono do obozu w Juchnowie (Pawliszczew Bor). W tej grupie znalazł się rotmistrz Józef Czapski. Na liście jeńców obozu w Juchnowie, na której odnotowano powody przeniesienia, Czapski figurował pod numerem 205.
„Czapski Józef s. Jerzego. Ur. 1896, nr sprawy 2369. Rotmistrz bez funkcji” - Natalia Lebiediewa, Jeńcy polscy w obozach NKWD. Przypadek Józefa Czapskiego, Zeszyty Literackie 1995, z. 50, ss. 113-125.
W rubryce ujawniającej przyczynę przeniesienia widnieje odnośnik: „ambasada niemiecka”. Obok innych nazwisk widniały napisy: „wniosek V Wydziału GUGB NKWD ZSRS (wywiad)”, „misja litewska”, „polecenie Mierkułowa” oraz „Niemiec z pochodzenia”.
Z Pawliszczewa Boru Czapski trafił do obozu w Griazowcu. W 1941 roku, po podpisaniu układu Sikorski-Majski, wstąpił do formującej się w Tocku Armii Polskiej w ZSRS.
Jako jednemu z nielicznych ocalałych gen. Władysław Anders poważył misje odnalezienia kolegów i mianował kierownika Biura Opieki. Jego głównym zadaniem było poszukiwanie zaginionych kolegów. Por. Czapski podjął się tego odpowiedzialnego zadania i rozmawiał na ten temat z najbardziej prominentnymi sowieckimi politykami. Wnikliwie słuchał ich odpowiedzi, analizował przekazywane informacje. To właśnie on przypadkowo zauważył w jednym z sowieckich gabinetów mapę łagrów. Zapamiętał jej treść, czyli geograficzną lokalizację obozów, w tym tych najważniejszych. Był to dla niego pewien trop, który nie przyniósł jednak wymiernych korzyści.
Co widziałem w Starobielsku? Jaki był los uwięzionych tam polskich oficerów - wspomnienia Józefa Czapskiego
wysłuchaj relacji świadka w Polskim Radio
Wysłychaj niezwykłej kolekcji nagrań z archiwów Radia Wolna Europa oraz prywatnego archiwum Andrzeja Mietkowskiego, paryskiego korespondenta Rozglośni Polskiej Radia Wolna Europa.
Za tych, co leżą teraz na deskach cierpienia
Z otwartymi oczami na nieludzkiej ziemi
(fragment wiersza Stanisława Balińskiego, motto książki Józefa Czapskiego "Na nieludzkiej ziemi")