Jeniec wojenny w ZSRS
To jaki status prawny mieli polscy żołnierze na terenie ZSRS miało ogromne znaczenie dla warunków w jakich się znaleźli oraz ich dalszych losów. Nawet pomimo tego, że ZSRS nie podpisał szeregu umów międzynarodowych, dotyczących zasad prowadzenia wojen, istniały wewnętrzne zapisy i regulaminy dotyczące jeńców wojennych oraz ich utrzymywania na terytorium państwa sowieckiego.
To jaki status prawny mieli polscy żołnierze na terenie ZSRS miało ogromne znaczenie dla warunków w jakich się znaleźli oraz ich dalszych losów. Rosja carska była współautorem i inicjatorem pierwszych konwencji genewskich i haskich. Nowe władze nie wypowiedziały ani nie ratyfikował konwencji, ograniczając się oficjalnie do wyrażenia gotowości ich uwzględnienia. Generalnie przyjęto zasadę, ze wszystkie umowy zawarte przez carat są nieważne i konieczna jest ich polityczna weryfikacja. Deklaracje ZSRS o woli zastosowania regulaminów haskich „dotyczącego praw i zwyczajów wojny lądowej” pochodzą dopiero z 1941 r. i odnoszą się do wojny z Niemcami. Losy polskich jeńców zależały wiec tylko i wyłącznie od woli sowieckiego reżimu. Oczywiście na terenie całego ZSRS funkcjonowało prawo wewnętrzne zawierające regulacje dotyczące jeńców wojennych m. in. Regulamin z 19 września 1939 oraz ustawa z 27 lipca 1927 r. o przestępstwach wojennych. To fragment regulaminu z 19 września:
„ Za jeńców wojennych uważa się osoby przynależne do sil zbrojnych pozostających w stanie wojny z ZSRR, wzięte do niewoli w toku działań zbrojnych, także obywateli innych państw internowanych w terytorium ZSRR …
Jeńcy wojenni ranni, wymagający opieki lekarza lub leczenia szpitalnego powinni być przez dowódców wojskowych natychmiast odesłani do najbliższego szpitala…
Nadzór lekarsko-sanitarny nad jeńcami wojennymi wykonywany jest na takich samych zasadach jak w przypadku wojskowych w jednostkach tyłowych Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej…
Jeńcom wojennym zapewnia się pomieszczenia mieszkalne, bieliznę, odzież obuwie, wyżywienie i inne przedmioty pierwszej potrzeby oraz zaopatrzenie pieniȩżne zgodne z normami ustalonymi przez Zarząd do Spraw Wewnętrzny Związku SRR…
Pogrzeby zmarłych jeńców wojennych odbywają się tak samo jak pogrzeby wojskowych… Grób powinien być wykonany w należyty sposób” – M. Flemming, Traktowanie polskich jeńców wojennych przez Niemców i ZSRR w czasie II wojny światowej a prawo międzynarodowe, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1997, nr 3-4, s. 25-26, 34.
Przepisy te jak łatwo się domyśleć w niczym nie odpowiadały rzeczywistości. Zgodnie z deklaracją Międzynarodowego Trybunału Wojskowego w Norymberdze, który sądził wojennych zbrodniarzy w latach 1945-1946, konwencje haska i genewska były w czasie II wojny światowej zbiorem prawa powszechnie obowiązującego. Niezależnie od stosunku do ich ustaleń w poszczególnych państwach. Przyjęto je nie jako za „dogmat” niepodważalny i obowiązujący wszystkich.