Polski Cmentarz Wojenny w Katyniu
Lokalizacja
Katyń jest wsią w zachodniej części Federacji Rosyjskiej, w obwodzie smoleńskim. Znajduje się na trasie Smoleńsk - Mińsk, 63 km na zachód od granicy białorusko - rosyjskiej.
Ekshumacje
W pobliskim lesie, w kwietniu 1943 r., zajmujący wtedy ten teren Niemcy ujawnili zbiorowe pochówki polskich oficerów, zamordowanych przez sowieckie NKWD 3 lata wcześniej. Prace ekshumacyjne rozpoczęły się jeszcze w tym samym miesiącu, prowadzone przez komisję techniczną Polskiego Czerwonego Krzyża oraz Międzynarodową Komisję Lekarską.
Wydobyto (według sprawozdania PCK) zwłoki 4243 osób. Ciała złożono w sześciu dużych mogiłach usytuowanych w dwóch rzędach. Szczątki generałów: Mieczysława Smorawińskiego i Bronisława Bohaterewicza złożono w indywidualnych grobach. Obydwie komisje stwierdziły, że śmierć ofiar następowała w wyniku strzału w tył głowy w kwietniu i maju 1940 r. Oznaczało to jednoznacznie sowieckie sprawstwo zbrodni. Od miejsca pierwszego odkrycia zwłok, całość dokonanego wtedy - w wielu miejscach w Związku Sowieckim - mordu nazywamy Zbrodnią Katyńską. Powstał też wtedy pierwszy, symboliczny cmentarz, nazywany w literaturze przedmiotu „cmentarzem PCK”.
Po zajęciu tych ziem przez Armię Czerwoną, prace badawcze w Lesie Katyńskim prowadziła w styczniu 1944 r. tzw. komisja Burdenki, próbująca udowodnić niemiecką winę za dokonaną zbrodnię. Jej działania miały charakter polityczno - propagandowy. 30 stycznia 1944 r., na rozkaz Stalina, dowództwo 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w Związku Sowieckim, którym dowodził gen. Zygmunt Berling, zorganizowało przy 2 zbiorowych grobach oficerów uroczystość, podczas której mszę świętą odprawił kapelan wojskowy ks. Wilhelm Kubsz. Prowadzono później w tym miejscu prace ziemne przy użyciu buldożerów, na co wskazywały zdjęcia lotnicze wykonane przez Luftwaffe. Zniszczono wtedy (lub po wojnie) zbiorowe mogiły ze szczątkami polskich oficerów. Posadzono na nich nowe drzewa. W tym okresie Las Katyński pozostawał praktycznie odizolowany od świata. W 1988 r. urządzone zostały 4 duże mogiły, teren ogrodzono i uporządkowano. 2 września 1988 r. postawiono w Lesie Katyńskim przywieziony z Polski drewniany krzyż, z inskrypcją zapowiadającą, że „w tym miejscu zostanie wzniesiony krzyż upamiętniający śmierć polskich oficerów”. Był to dar ówczesnego Prymasa Polski, kardynała Józefa Glempa.
13 kwietnia 1990 r. moskiewska Agencja TASS opublikowała komunikat władz Związku Sowieckiego, stwierdzający, że odpowiedzialność za zbrodnię w Katyniu ponosi NKWD. Pierwsze prace terenowe w Katyniu prowadziła rosyjska prokuratura 20 - 21 listopada 1991 r. Były to jednak tylko wykopy sondażowe.
"Umowa o grobach i miejscach pamięci ofiar wojen i represji totalitarnych" oraz wspólne oświadczenie, podpisane w 1994 r. przez ministrów spraw zagranicznych Polski i Rosji, stworzyły podstawy prawne do budowy polskich cmentarzy wojennych na terenie Rosji. W tym samym roku specjaliści Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa z udziałem przedstawicieli Polskiego Czerwonego Krzyża rozpoczęli w Katyniu prace sondażowo-topograficzne, a następnie sondażowo-ekshumacyjne.
Od 5 do 25 września 1994 r. oraz od 6 czerwca do 8 września 1995 r. pracowała tam polska ekipa badawcza pod przewodnictwem archeologa, prof. Mariana Głoska. Brali w niej udział archeolodzy; lekarze sądowi: antropolodzy, faleryści, historyk, przedstawiciele PCK, fotografowie i ks. Zdzisław Peszkowski. Ekipa określiła lokalizację 5 pierwotnych masowych grobów polskich jeńców obozu w Kozielsku w rejonie dawnego cmentarza PCK z 1943 r. Odnaleziono fragmenty szkieletów, rzeczy osobiste i resztki umundurowania - guziki, pasy ze sprzączkami, buty i apelówki. Natrafiono też na szminkę i damskie lusterko z metalową rączką, które musiały należeć do córki gen. Józefa Dowbor-Muśnickiego - ppor. Janiny Lewandowskiej, jedynej wśród pomordowanych jeńców Kozielska kobiety. Zidentyfikowano szczątki generałów: Bronisława Bohatyrewicza i gen. Mieczysława Smorawińskiego, a także wytyczono plan polskiego cmentarza wojennego.
Budowa
25 marca 1995 r. strony polska i rosyjska podpisały w Smoleńsku dokument mówiący o budowie w Katyniu i Miednoje polskich cmentarzy. 4 czerwca 1995 r., w 55. rocznicę Zbrodni Katyńskiej, prezydent RP Lech Wałęsa wmurował akt erekcyjny oraz poświęcony przez Ojca Świętego Jana Pawła II kamień węgielny pod budowę cmentarza. W tym samym miesiącu Rada OPWiM rozpisała otwarty konkurs na projekty zagospodarowania przestrzennego kompleksu memorialnego. Do realizacji wybrano pracę zespołu artystów, kierowanego przez artystę rzeźbiarza Zdzisława Pidka z Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Gdańsku i Andrzeja Sołygę z Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie.
Prace budowlane rozpoczęto w maju 1999 roku i trwały one około 12 miesięcy. Wykonawcami były polskie firmy: Budimex z Warszawy, Energotechnika z Knurowa oraz Metalodlew z Krakowa. Poświęcony w marcu 2000 r. w Katedrze Polowej WP w Warszawie dzwon wykonała Odlewnia Dzwonów Janusz Felczyński z Przemyśla. Inskrypcje przygotowali pracownicy Wojskowego Instytutu Historycznego i Centralnego Archiwum Wojskowego pod kierownictwem dr. M. Tarczyńskiego. Prace zostały sfinansowane głównie przez Radę OPWiM. Część funduszy przekazały również Rodziny Katyńskie i Polska Fundacja Katyńska.
Opis
Polski Cmentarz Wojenny w Katyniu zajmuje obszar 1, 4 ha. Spoczywa na nim 4 421 oficerów i podchorążych Wojska Polskiego, więzionych w obozie specjalnym NKWD w Kozielsku i zamordowanych w Lesie Katyńskim. Wśród nich m.in. 4 generałów, 26 pułkowników i 126 podpułkowników.
Przy wejściu na Polski Cmentarz Wojenny stoją dwa pylony z polskimi orłami wojskowymi
a pomiędzy nimi, na alejce widnieje napis POLSKI CMENTARZ WOJENNY KATYŃ. Wewnątrz znajdują się na nim dwie mogiły indywidualne generałów B. Bohaterewicza i M. M Smorawińskiego oraz 6 grobów zbiorowych, oznaczonych dużymi krzyżami. Groby zlokalizowane są po obu stronach głównej alei cmentarza, wiodącej do zespołu ołtarzowego z podziemnym dzwonem, na którego powierzchni został wyryty tekst Bogurodzicy i nazwa „Katyń”. Po drugiej stronie ołtarza stoją 4 tablice, na każdej umieszczono znaki wyznaniowe: krzyż, gwiazdę Dawida, krzyż prawosławny i półksiężyc z gwiazdą. "Doły śmierci”, do których w 1940 roku wrzucono ciała ofiar, zostały zaznaczone żeliwnymi płytami. Cmentarz okala aleja, wzdłuż której, na pionowych ścianach, umieszczono imienne tabliczki epitafijne.
Otwarcie
Polski Cmentarz Wojenny w Katyniu został otwarty i poświęcony w dniu 28 lipca 2000 r. podczas obchodów upamiętniających 60. rocznicę Zbrodni Katyńskiej. W uroczystości nie wzięli udziału prezydenci Władimir Putin i Aleksander Kwaśniewski - polskiej delegacji przewodniczył premier Jerzy Buzek. Obecni byli również marszałkowie Sejmu - Maciej Płażyński i Senatu - Alicja Grześkowiak, przedstawiciele Wojska Polskiego, Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa oraz Rodzin Katyńskich i in. Odbyła się msza święta, koncelebrowana przez prymasa Polski kardynała Józefa Glempa oraz księdza
prałata Zdzisława Peszkowskiego, kapelana Rodzin Katyńskich. Na co dzień opiekę nad cmentarzem sprawuje dyrekcja rosyjskiego Państwowego Kompleksu Memorialnego „Katyń”.
Księga cmentarna
W roku 2000 w Polsce ukazała się „Księga Cmentarna” cmentarza w Katyniu, zawierająca listę pochowanych tam ofiar zbrodni wraz z krótkimi biografiami (łącznie 4406 nazwisk):
Jest to wspólne dzieło Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, Niezależnego Komitetu Historycznego Badania Zbrodni Katyńskiej, Wojskowego Instytutu Historycznego, Centralnego Archiwum Wojskowego, Muzeum Katyńskiego, Centralnego Archiwum MSW i Federacji Rodzin Katyńskich.