sierpień – wrzesień 1939
23 VIII 1939 r.
Moskwa – niemiecko-sowiecki pakt o nieagresji (tzw. pakt Ribbentrop-Mołotow), podpisany o godz. 2.00 nad ranem 23/24 VIII w imieniu rządów Rzeszy Niemieckiej i ZSRR przez ministra spraw zagranicznych Rzeszy Joachima von Ribbentropa oraz przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych (premiera) i ludowego komisarza (ministra) spraw zagranicznych ZSRR Wiaczesława Mołotowa.
Dołączony do paktu tajny protokół dodatkowy zapowiadał rozbiór Polski (z którą pakt o nieagresji ZSRR podpisał znacznie wcześniej – 25 VII 1932 r., a następnie 5 V 1934 r. prolongował czas jego obowiązywania aż do 31 XII 1945 r.). Granicą „stref interesów Niemiec i ZSRR” miała być linia rzek Pisa–Narew–Wisła–San (Rzeszy miało przypaść 38%, zaś ZSRR – 62% terytorium Polski).
Do publicznego ujawnienia faktu istnienia tego protokołu doszło 25 III 1946 r. podczas Procesu Norymberskiego. Tydzień później – 1 IV 1946 r. – w Londynie na łamach „Dziennika Polskiego i Dziennika Żołnierza” opublikowano pierwsze jego tłumaczenie na język polski. Natomiast władze ZSRR do istnienia protokołu dodatkowego przyznały się – po 50 latach zaprzeczeń – dopiero w 1989 r.
23/24 VIII 1939 r.
Moskwa – minister Joachim von Ribbentrop w rozmowie z Józefem Stalinem przytoczył żart krążący w Berlinie: „Stalin przyłączy się jeszcze do paktu antykominternowskiego”.
24 VIII 1939 r.
Moskwa – żegnając Ribbentropa po podpisaniu paktu Stalin w imieniu rządu ZSRR „Dał słowo honoru, że Związek Radziecki nie zdradzi swego partnera”.
24 VIII 1939 r.
Warszawa – zapis w diariuszu wiceministra spraw zagranicznych RP Jana Szembeka: „Pakt sowiecko-niemiecki jest pomyślany przez Moskwę jako krok zachęcający Niemcy do wojny”.
25 VIII 1939 r.
Warszawa – komentarz w piśmie „Wieczór Warszawski”: „Można by powiedzieć, że doszło do związku państw totalistycznych, czyli do utworzenia – Totinternu”.
30 VIII 1939 r.
Warszawa – pismo „Robotnik” reprodukując zdjęcie Stalina, Ribbentropa i Mołotowa po podpisaniu paktu Ribbentrop-Mołotow w Moskwie dało mu tytuł: Dokument hańby stalinowskiej.
31 VIII 1939 r.
Moskwa i Berlin – jednoczesna ratyfikacja paktu Ribbentrop-Mołotow przez niemiecki Reichstag i Radę Najwyższą ZSRR (podczas jej nadzwyczajnej sesji Mołotow oświadczył: „Niezadowoleni z tej sytuacji mogą być jedynie podżegacze do wojny ogólnoeuropejskiej”).
Sierpień 1939 r.
Moskwa – ukazał się (oddany do druku 17 VIII) ósmy tom drugiego wydania Małej Sowieckiej Encyklopedii, w którym w haśle Polska znalazło się twierdzenie o „zagranicznej i wewnętrznej polityce polskiego faszyzmu”
1 IX 1939 r.
agresja Rzeszy Niemieckiej na Polskę rozpoczynająca II wojnę światową.
3 IX 1939 r.
Warszawa – tytuł komentarza prof. Wacława Komarnickiego w „Kurierze Warszawskim” na temat paktu Ribbentrop-Mołotow: Porozumienie dwóch totalizmów.
3 IX 1939 r.
Kraków – podpis pod karykaturą Stalina na łamach satyrycznego krakowskiego tygodnika „Wróble na Dachu”: „Następnym paktem, który Stalin podpisze, będzie pakt a n t i k o m i n t e r n o w s k i”.
7 IX 1939 r.
Moskwa – Stalin w rozmowie z sekretarzem generalnym Kominternu (Międzynarodówki Komunistycznej) Georgi Dymitrowem: „Polska jako państwo faszystowskie, uciskające Ukraińców i Białorusinów, powinna zostać zlikwidowana”.
8 IX 1939 r.
Berlin – korespondencja agencji TASS: „Otrzymano wiadomość z Naczelnego Dowództwa armii niemieckiej, że oddziały niemieckich czołgów weszły dziś o godz. 17 min. 15 do Warszawy” (opublikowana 9 IX na łamach moskiewskich „Izwiestii”) [w rzeczywistości Warszawa broniła się do 28 IX 1939 r.].
Noc z 8 na 9 IX 1939 r.
Moskwa – telefon Mołotowa do ambasadora Rzeszy Friedricha von der Schulenburga po niemieckim komunikacie o wkroczeniu do Warszawy: „Otrzymałem wasz komunikat o wejściu wojsk niemieckich do Warszawy. Proszę przyjąć moje gratulacje i pozdrowienia dla rządu Rzeszy Niemieckiej”.
10 IX 1939 r.
Moskwa – Wiaczesław Mołotow w rozmowie z ambasadorem Rzeszy zapowiedział: „Rząd sowiecki ma zamiar w związku z dalszym posuwaniem się wojsk niemieckich oświadczyć, że Polska się rozpadła i że wobec tego stało się konieczne, aby Związek Sowiecki przyszedł z pomocą »zagrożonym« przez Niemcy Ukraińcom i Białorusinom. Taki argument nada interwencji Związku Sowieckiego pozory słuszności wobec mas, a jednocześnie przeszkodzi nadaniu Związkowi Sowieckiemu charakteru napastnika”.
17 IX 1939 r.
Moskwa – oficjalna nota przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych (premiera) ZSRR Wiaczesława Mołotowa: „Wojna niemiecko-polska ujawniła wewnętrzne bankructwo państwa polskiego. [...] Warszawa jako stolica Polski już nie istnieje. [...] Rząd Radziecki polecił wobec powyższych okoliczności Naczelnemu Dowództwu Armii Czerwonej, aby nakazało wojskom przekroczyć granicę i wziąć pod swoją opiekę życie i mienie ludności Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi. Rząd Radziecki zamierza równocześnie podjąć wszelkie środki mające na celu uwolnienie narodu polskiego od nieszczęsnej wojny, w która wepchnęli go nierozsądni przywódcy, i umożliwienie mu życia w pokoju” (tekst noty został skonsultowany z ambasadorem Rzeszy, na którego prośbę Stalin usunął trzy fragmenty „nie do przyjęcia” dla strony niemieckiej).
Odmawiając przyjęcia owej noty – o godz. 3.00 – ambasador RP Wacław Grzybowski użył (jako pierwszy) powszechnie używanego później określenia: „cios w plecy”.
17 IX 1939 r. – agresja ZSRR na Polskę.
17 IX 1939 r.
Moskwa – przemówienie radiowe premiera Mołotowa, wyrażającego wiarę, że Armia Czerwona „wykonanie swego wielkiego wyzwoleńczego zadania uwieńczy nowymi czynami, bohaterstwem i sławą”.
17 IX 1939 r.,
Kosów – orędzie Obywatele! Prezydenta Rzeczypospolitej Ignacego Mościckiego: „Nasz sąsiad wschodni najechał nasze ziemie, gwałcąc obowiązujące umowy i odwieczne zasady moralności. Stanęliśmy tedy nie po raz pierwszy w naszych dziejach w obliczy nawałnicy, zalewającej nasz kraj z zachodu i wschodu”.
17 IX 1939 r.
Kołomyja – ostatni rozkaz Naczelnego Wodza marsz. Edwarda Śmigłego-Rydza do armii: „Z bolszewikami nie walczyć, chyba w razie natarcia z ich strony albo próby rozbrojenia oddziałów”.
18 IX 1939 r.
Berlin i Moskwa – wspólny komunikat o działaniach niemieckich i sowieckich: „Zadaniem tych wojsk jest przywrócenie w Polsce porządku i spokoju, które zostały naruszone przez rozpad państwa polskiego”.
18 IX 1939 r.
Moskwa – „Izwiestia” o sowieckiej agresji na Polskę: „spełnienie najświętszego obowiązku [...] pomocy naszym braciom Ukraińcom i Białorusinom”.
18 IX 1939 r.
Warszawa – przemówienie radiowe ppłk. Wacława Lipińskiego: „Rosjanie po prostu uwierzyli Berlinowi, że nas w ogóle już nie ma”.
19 IX 1939 r.
Watykan – komentarz „Osservatore Romano”: „Polska zasługuje podwójnie na życie, skoro się broni na dwóch frontach”.
19 IX 1939 r.
Gdańsk – przemówienie Adolfa Hitlera: „Polska w kształcie Traktatu Wersalskiego już nigdy więcej się nie odrodzi! Gwarantują to w ostatecznym rachunku nie tylko Niemcy, gwarantuje to przecież także Rosja”.
19 IX 1939 r.
Moskwa – premier Mołotow w rozmowie z ambasadorem Rzeszy: „Początkowa tendencja przejawiająca się w rządzie sowieckim i osobiście u Stalina, by zezwolić na istnienie szczątkowej Polski, zaczęła ustępować na rzecz podziału Polski”.
19 IX 1939 r.
Moskwa – rozkaz ludowego komisarza (ministra) spraw wewnętrznych ZSRR Ławrientija Berii o utworzeniu Zarządu NKWD do spraw Jeńców Wojennych, któremu ma podlegać osiem obozów (m.in. w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku).
Już następnego do obozów tych wysłano pierwsze transporty więźniów. Łącznie w czasie kampanii wrześniowej do sowieckiej niewoli trafiło ponad 300 000 żołnierzy i oficerów (według przemówienia Mołotowa 2 XI na forum Rady Najwyższej ZSRR), ponad 230 000 żołnierzy, w tym 12 000 oficerów (według „Krasnoj Zwiezdy” z 17 IX 1940), ponad 191 000 żołnierzy i 9 000 oficerów (według danych rządu RP w Londynie z lipca 1941 r.). Według sprawozdań Frontów Białoruskiego i Ukraińskiego do niewoli trafiło ponad 450 000 żołnierzy, w tym ponad 18 000 oficerów, ale według najnowszych ustaleń prof. Czesława Grzelaka – 232–255 000 żołnierzy. Informacja Zarządu NKWD ds. Jeńców Wojennych i Internowanych z 5 XII 1943 r. zawiera liczbę 130 242 jeńców polskich (w obozach sowieckich w latach 1939–1941), z których 8 348 oficerów z obozów Kozielsk, Ostaszków i Starobielsk „przekazano [...] do dyspozycji Zarządów NKWD”.
19 IX 1939 r.
wkroczenie oddziałów Armii Czerwonej do Wilna.
19 IX 1939 r.
Warszawa – przemówienie radiowe szefa propagandy Dowództwa Obrony Warszawy ppłk. Wacława Lipińskiego: „Jasno widać, że mamy do czynienia z dwoma zachłannymi i zaborczymi imperializmami, które bez względu na wszelkie najbardziej elementarne nakazy moralne, brutalnie dążą do zrealizowania swoich celów”.
20 IX 1939 r.
Brześć nad Bugiem – pierwsze spotkanie oddziałów niemieckich i sowieckich oraz pierwsze wspólne rozmowy sztabowe.
20 IX 1939 r.
Moskwa – ludowy komisarz (minister) obrony ZSRR komandarm Borys Szaposznikow i niemiecki attaché wojskowy gen. Ernst Köstring ustalili tekst sowiecko-niemieckiego protokołu o ruchach wojsk obu stron w celu osiągnięcia linii demarkacyjnej (podpisany nad ranem następnego dnia), zapowiadający m.in.: „W wypadku, gdy przedstawiciele niemieccy przy dowództwie Armii Czerwonej zwrócą się o pomoc celem zniszczenia polskich oddziałów i band, które znajdą się na drodze przemarszu oddziałów niemieckich, dowództwo Armii Czerwonej (dowódcy kolumn marszowych) oddadzą w razie potrzeby do [niemieckiej] dyspozycji siły niezbędne dla zniszczenia gniazd oporu, znajdujących się na drogach przemarszu”.
21 IX 1939 r.
zgodnie z powyższymi ustaleniami rozpoczęcie wycofywania się oddziałów niemieckich z terenów na wschód od Wisły.
21 IX 1939 r.
Grodno – zajęcie miasta przez Armię Czerwoną po dwudniowych walkach (w odwet rozstrzelanie około 300 obrońców i mieszkańców Grodna, w tym kilkunastoletnich chłopców).
22 IX 1939 r.
Moskwa – wspólny oficjalny komunikat niemiecko-sowiecki o ustanowieniu tymczasowej linii demarkacyjnej dzielącej Polskę wzdłuż linii rzek Pisa–Narew–Wisła–San (przebiegającej przez Warszawę).
22 IX 1939 r.
Brześć nad Bugiem – z okazji przekazania miasta przez oddziały Wehrmachtu oddziałom Armii Czerwonej uroczysta wspólna defilada wojskowa przed gen. Heinzem Guderianem (dowódcą niemieckiego XIX Korpusu Pancernego) i kombrygiem Siemionem Kriwoszeinem (dowódcą sowieckiej 29. Brygady Pancernej)
22 IX 1939 r.
Białystok – uroczyste przekazanie miasta przez oddziały Wehrmachtu oddziałom Armii Czerwonej.
22 IX 1939 r.
pod Kodziowcami nad Czarną Hańczą – największa zwycięska bitwa (stoczona przez 101. rezerwowy pułk ułanów) z oddziałami Armii Czerwonej, które straciły 22 czołgi.
22 IX 1939 r.
Lwów – po dziesięciodniowych walkach z oddziałami niemieckimi załoga „ustąpiła Lwów wojskom Sowietów”. Podpisany wówczas sowiecko-polski protokół „oficerom Wojsk Polskich gwarantował osobistą swobodę” (wielu z nich zostało zamordowanych w Katyniu).
22 IX 1939 r.
Sopoćkinie koło Grodna – z rąk żołnierzy sowieckich zginął dowódca Okręgu Korpusu III Grodno gen. bryg. Józef Olszyna-Wilczyński.
24 IX 1939 r.
Berlin – wymiana niemieckich i sowieckich dokumentów ratyfikacyjnych paktu Ribbentrop-Mołotow.
28 IX 1939 r.
Moskwa – czwarty rozbiór Polski w postaci niemiecko-sowieckiego układu o przyjaźni i granicy (tytuł w wersji sowieckiej, zaś w wersji niemieckiej: niemiecko-sowieckiego układu granicznego i sprzymierzeńczego), podpisanego w imieniu rządów Rzeszy Niemieckiej i ZSRR przez ministra spraw zagranicznych Rzeszy Ribbentropa oraz premiera Mołotowa (nazywany czasem tzw. drugim paktem Ribbentrop-Mołotow).
Jego tekst, zaczynający się stwierdzeniem: „Rząd Rzeszy Niemieckiej i Rząd ZSRR po upadku byłego Państwa Polskiego uważają za swe wyłączne zadanie przywrócić na tych obszarach spokój i porządek”, mówił o ustaleniu „granicy obustronnych interesów państwowych na obszarze byłego Państwa Polskiego” i uznawał tę granicę za „ostateczną”.
Do układu dołączono trzy protokoły dodatkowe. Pierwszy (poufny) zapowiadał możliwość przesiedlenia osób pochodzenia niemieckiego ze strefy sowieckiej do niemieckiej oraz osób pochodzenia ukraińskiego i białoruskiego ze strefy niemieckiej do sowieckiej. Drugi (tajny, zmieniający tajny protokół dodatkowy do paktu z 23 VIII) zastępował graniczną linię Wisły linią Bug–San, przekazując Litwę do strefy wpływów ZSRR, zaś woj. lubelskie i część woj. warszawskiego – do strefy niemieckiej (Rzeszy miało przypaść 48%, zaś ZSRR – 52% terytorium Polski).
Trzeci (tajny) protokół dodatkowy głosił: „Obie strony nie dopuszczą na ich terytoriach polskiej agitacji [polskaja agitacja, polnische Agitation], wymierzonej przeciwko terytorium drugiej strony. Będą one dławiły na swoich terytoriach początki takiej agitacji oraz udzielały sobie wzajemnie informacji o przedsiębranych w tym celu zarządzeniach”. Do istnienia tego protokołu dodatkowego władze Rosji przyznały się – po 50 latach zaprzeczeń – dopiero w 1992 r.
„Czułem się na Kremlu jak wśród starych towarzyszy partyjnych” – powiedział później Ribbentrop w rozmowie z ministrem spraw zagranicznych Włoch Galeazzo Ciano.
27 IX 1939 r.
wkroczenie oddziałów Armii Czerwonej do Chełma.
28 IX 1939 r.
wkroczenie oddziałów Armii Czerwonej do Przemyśla.
30 IX 1939 r.
Paryż – powołanie najwyższych władz Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie. Rządu RP w Paryżu nie uznało jedynie siedem państw na czele z Niemcami i ZSRR.