Katyń 1940Mojego ojca zamorodwano w 1940 r. - Walki o upamiętnienie i prawdę -

Niezwykle istotną kwestią pozostawało uznanie zaginionych po Wrześniu ‘39 roku za zmarłych. Regulował to dekret z 29 sierpnia 1945 r. „W sprawie postępowania o uznanie za zmarłego i o stwierdzenie zgonu”. Chodziło także o ustalenie statusu prawnego ocalałych członków rodzin pomordowanych w Zbrodni Katyńskiej – czy są oni wdowami lub sierotami. Postanowienia o uznaniu za zmarłych wydawały sądy grodzkie – do końca 1950 r., kiedy zostały zlikwidowane – a następnie sądy powiatowe. W świetle ówczesnego prawa, aby uznać kogoś za zmarłego wymagany był upływ roku od końca roku kalendarzowego, w którym działania wojenne zostały zakończone. Niektóre sądy natomiast liczyły rok od dnia kapitulacji III Rzeszy, czyli według czasu moskiewskiego od 9 maja 1945 r. Jak stwierdza znawca tematu Krzysztof Łagojda „Sytuacja polityczna spowodowała, że sędziemu w przypadku ofiar Zbrodni Katyńskiej wygodniej było wyznaczyć datę śmierci na 9 maja czy 31 grudnia 1946 r., niż opowiadać się za jakąś wersją mordu i wskazać datę 1940 czy 1941”[1]. - K. Łagojda, Sądy komunistyczne wobec ofiar Zbrodni Katyńskiej w postępowaniu o uznanie za zmarłego/stwierdzenie zgonu. Analiza historycznoprawna, „Wrocławskie Studia Wschodnie” 2017, nr 21, s. 151.

Zaginiony mógł zostać uznany za zmarłego, jeśli został pozbawiony wolności w czasie wojny przez władze obcego państwa (np. w wyniku aresztowania bądź internowania) oraz gdy został osadzony w miejscu, w którym istniało zagrożenie życia (w obozie). Jeżeli w toku postępowania uznania za zmarłego sąd w świetle uzyskanych dowodów (np. relacji rodziny i przedstawionych pocztówek z obozu) uznał, że śmierć zaginionego nie budzi wątpliwości, to stwierdzał jego zgon, wyznaczając daty inne niż 9 maja czy 31 grudnia. W przypadku jednak ofiar Zbrodni Katyńskiej, władze komunistyczne robiły wszystko, aby nie przypisać jej sprawstwa Sowietom. Stąd też wyroki sądowe o uznaniu za zmarłego jeńca w niewoli sowieckiej wyznaczały datę ich śmierci na 9 maja lub koniec grudnia 1946 roku. Były także przypadki wyznaczenia daty śmieci na rok 1941, kiedy to – według wersji powszechnie przyjętej w krajach komunistycznych – mordu na polskich oficerach dokonali Niemcy. Zdarzało się niekiedy, że sąd wyznaczał datę śmierci na rok 1943, a więc moment odkrycia masowych mogił polskich jeńców w Katyniu (tak było w przypadku por. rezerwy Edwarda Sztarka, jeńca Kozielska, zamordowanego w Katyniu). Nie podawano przy tym oczywiście miejsca śmierci. W innym przypadku, mjr. Henryka Dyducha, w 1950 r. Sąd Grodzki w Jarosławiu oficjalnie uznał go za zmarłego, przyjmując jako datę śmierci 9 maja 1946 r. W uzasadnieniu postanowienia sędzia napisał:

„Na podstawie zeznań wnioskodawczyni [żony zamordowanego] i bezskutecznego ogłoszenia edyktalnego tut[ejszego] sądu z dnia 12 IV 1950 [r.] (…) i następnego ogłoszonego w »Monitorze Polskim«[pełnił funkcję czasopisma urzędowego przeznaczonego do ogłoszeń o zaginięciu danej osoby] z daty Warszawa dnia 25 V 1950 [r.] Nr: 29. B Sąd ustalił, że Henryk Bolesław Dyduch, major WP 39. pp. Strzelców, we wrześniu 1939 r. wyruszył na front, przebywał następnie na terenie Związku Radzieckiego i zaginął”. Na marginesie uzasadnienia znajduje się odręczna notatka: „ostatnia wiadomość 13 III [19]40 r. ze Starobielska ZSRR (depesza)”, na końcu zaś decyzja sądu: „Gdy zaginiony wezwany przez ogłoszenie, nie zgłosił się w tut[ejszym] sądzie, ani w zakreślonym czasokresie nikt nie doniósł sądowi, by zaginiony żył, Sąd uznał Henryka Bolesława Dyducha za zmarłego na zasadzie art. 14 dekretu z dnia 29 VIII 1945 r. [Prawo osobowe] (…) Datę śmierci ustalono na zasadzie art. XX przep[isów] przejść[iowych] do cyt[owanej] ustawy” - G. Łeszczyński, Henryk Bolesław Dyduch, broszura IPN w przygotowaniu do druku, Warszawa 2020.

Jak zatem konkluduje Krzysztof  Łagojda „Nie można wskazać jednego schematu wszystkich postępowań w sprawach uznania za zmarłe ofiar Zbrodni Katyńskiej. Kształt postępowań zależał od wielu czynników: postawy sędziego, przedstawienia odpowiednich dowodów, wreszcie – odwagi rodzin do stwierdzenia przed sądem, że ich bliski zginął w Katyniu” - K. Łagojda, Ofiary Katynia na wokandzie, „Pamięć.pl”, nr 2/2015, s. 29.

            Mimo wyroków sądowych, które przecież nie czyniły zadość prawdzie, rodziny nadal poszukiwały swych bliskich. Wysyłały pisma do Polskiego i Międzynarodowego Czerwonego Krzyża lub innych instytucji mogących mieć jakieś informacje na temat losów jeńców kampanii 1939 r. Takie poszukiwania zaczęły się już w czasie wojny, od momentu gdy do rodzin przestały przychodzić wysyłane dotąd na ogół regularnie kartki z obozów (czyli od kwietnia 1940 r.). W 1941 r. żona jednego z wojskowych poprosiła jedną z Rosjanek, która mieszkała w samym Starobielsku i jechała na urlop do domu, o sprawdzenie, co się w tym obozie dzieje.

„Wróciła ona z wiadomością, że nikogo nie ma i nikt nic nie wie. Jednak to niczego nie dowodziło.” - K. Łagojda, Pamięć o ojcu: refleksje z rozmów z rodzinami katyńskimi: rekonesans badawczy, „Wrocławski Rocznik Historii Mówionej” nr 4/2014, s. 97.

Syn innej z ofiar wspomina, że po ogłoszeniu przez Niemców informacji o zbrodni dokonanej przez Sowietów, jego mama i dziadek wywieszali informacje o ojcu na słupach we Lwowie i dawali ogłoszenia do gazet. Pomimo panującej po wojnie cenzury i surowych kar za poruszanie sprawy katyńskiej (zwłaszcza w okresie stalinowskim) rodziny wszelkimi możliwymi drogami starały się ustalić losy ojców i mężów. Nadzieje na odnalezienie ich żywych malały wraz z upływem czasu. Do końca lat pięćdziesiątych była ona podtrzymywana przez przypuszczenie, że zaginieni mogą przebywać gdzieś na terenie ZSRS lub na emigracji, jednak wraz z ostatnimi falami powrotów z terenów sowieckich stawała się coraz niklejsza. Byli jednak i tacy – zwłaszcza żony pomordowanych, które do końca swego życia czekały na mężów:

„Moja mama wierzyła aż do 1986 r., że ojciec wróci i mama podtrzymywała tę wiarę. Co chwilę się słyszało, że żołnierze wracają. Czyli czekanie było od 1939 r. do 1986 r. w przypadku mamy. Nigdy nie wyszła za mąż. Wszystko było uwarunkowane »jak tatuś wróci«”- K. Łagojda,Pamięć o ojcu...,  s. 109.

Po 1956 r. do Polski powrócili również niektórzy przedstawiciele emigracji i nie było wśród nich ocalałych ze zbrodni katyńskiej.

„Z czasem przestało się oczekiwać, że wróci – relacjonuje Alina Głowacka-Szłapowa. – W 1940 r. dostaliśmy te dwie kartki ze Starobielska. No i co dalej? Tutaj jest już rok 1948, 1950, już prawie 10 lat, jeszcze można było oczekiwać, później chyba już ta nadzieja nie była podsycana” - K. Łagojda,Pamięć o ojcu...,  s. 111.

Prawdziwe ich losy najbliżsi poznali de facto dopiero po 1990 r., kiedy władze sowieckie przyznały się do popełnienia zbrodni, udostępniły część archiwów i rozpoczęły się prace ekshumacyjne.